Beh öhdəliklərin icrasının təmini üsullarından, həmçinin müqavilənin bağlanmasını təsdiq edən vasitələrdən biridir. Beh müqavilə tərəflərindən birinin digər tərəfə verəcəyi ödənişlər hesabına verdiyi pul məbləğidir. Təcrübədə tez-tez müqavilə üzrə tərəfin verəcəyi ödənişlər hesabına ödənilmiş məbləğin beh olub-olmadığına şübhələr yaranır və ya ödənilmiş məbləğin beh olub-olmamasını müəyyən etmək mümkün olmur. Bu hallarda beh kimi ödənilmiş pul məbləği avans ödənişi kimi hesab edilir. Bu kimi problemlərin qarşısını almaq üçün qanunvericilik behin məbləğindən asılı olmayaraq beh haqqında razılaşmaların yazılı formada bağlanmasını tələb edir. Beh haqqında razılaşma daşınmaz əmlaka sərəncam verilməsi barədə olduqda isə, qanunvericilik beh barədə raılaşmanın notariat qaydasında təsdiq edilməli olduğunu vurğulayır. Behin məqsədi ondan ibarətdir ki, əgər beh vermiş tərəf müqavilənin icra edilməməsi üçün məsuliyyət daşıyırsa, bu halda beh müqavilənin digər tərəfində qalır. Lakin müqavilənin icra edilməməsi üçün məsuliyyət daşıyan tərəf behdən əlavə, müqavilənin icra edilməməsi nəticəsində  dəymiş zərərin də əvəzini ödəməyə borcludur.        Lakin bəzi hallarda olur ki, beh almış tərəfin məsuliyyətsizliyi üzündən müqavilə icra edilmir. Bəs bu halda nə olur? Əgər müqavilənin icra edilməməsinin səbəbi beh almış tərəfin məsuliyyətsizliyidirsə, bu halda behi almış tərəf digər tərəfə behin iki qatı məbləğində ödəniş etməlidir, hansı ki bir növ kompensasiya məqsədi daşıyır.       Lakin müqavilə tərəfləri öhdəliyin icrasına başlanana qədər öz aralarında müqaviləyə xitam vermək üçün razılaşarlarsa  və ya müqavilənin icranın mümkün olmaması səbəbindən müqaviləyə xitam verərlərsə, beh onu vermiş şəxsə qaytarılmalıdır.      Gördüyünüz kimi beh bir növ tərəfləri müqavilədən irəli gələn öhdəliklərini icra etməyə sövq edir. Məhz bu səbəbdən də behi öhdəliyin təmini üsulu kimi fərqləndirir və gündəlik həyatımızda çox tətbiq edirik.

         Azərbaycan respublikası Cinayət Məcəlləsinin 228-ci maddəsinə əsasən qanunsuz olaraq silah, onun komplekt hissələrini, döyüş sursatı, partlayıcı maddələr və qurğular əldə etmə, başqasına vermə, satma, saxlama, daşıma və gəzdirmə qanunla qadağan olunur. Bu əməllərin törədilməsi cinayət hesab olunur. Bu növ cinayətlər üçün iki ilədək müddətə islah işləri və ya bir ildən üç ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə cəzası nəzərdə tutulub. Bu cür əməllər qabaqcadan əlbir olan bir qrup şəxs tərəfindən və ya təkrar törədildikdə üç ildən beş ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Qabaqcadan bir və ya bir neçə cinayətin törədilməsi üçün birləşmiş iki və ya daha çox şəxsdən ibarət olan sabit cinayətkar qrup tərəfindən bu əməllər törədildikdə isə beş ildən səkkiz ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır.          Cinayət Məcəlləsinin 228.4-cü maddəsinə əsasən milli geyim ləvazimatı hesab olunan ərazilərdə və ya ovçuluq peşəsi ilə bağlı olaraq soyuq silahı gəzdirmə halları istisna olmaqla qanunsuz olaraq qaz silahını, soyuq silahı, o cümlədən soyuq atıcı silahı əldə etmə, satma və ya gəzdirmə qanunla qadağan olunur. Bu əməllər törədildikdə üç yüz iyirmi saatdan dörd yüz saatadək ictimai işlər və ya iki ilədək müddətə islah işləri və ya bir ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya bir ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə cəzası nəzərdə tutulur. Qanuna əsasən sadlanan əşyalara sahib olan və onları könüllü sürətdə təhvil verən şəxslər əməllərində başqa cinayət əməlinin tərkibi yoxdursa, cinayət məsuliyyətindən azad edilir.           Xidməti və mülki silah haqqında qanunda verilən anlayışa əsasən silah dedikdə canlı qüvvənin və digər obyektlərin, o cümlədən texnikanın və tikililərin məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş, yaxud işarə vermə üçün nəzərdə tutulmuş, lakin canlı qüvvənin və digər obyektlərin məhv edilməsi üçün istifadə oluna bilən qurğu və vasitələr nəzərdə tutulur. Soyuq silah dedikdə isə konstruksiyasına, ölçülərinə və materialına görə birbaşa istehsalat və ya təsərrüfat-məişət məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan, xüsusi olaraq insanın əzələ qüvvəsindən istifadə etməklə zərərvurma obyekti ilə bilavasitə təmas zamanı xəsarət yetirmək təyinatına malik olan silah nəzərdə tutulur.

         Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1151.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, mirasa (miras əmlaka) miras qoyanın öldüyü məqamadək malik olduğu əmlak hüquqlarının (miras aktivi) və vəzifələrin (miras passivi) toplusu daxildir. Miras aktivi şəxsin sahib olduğu hüquqlar, miras passivi isə onun etməli olduğu öhdəliklər hesab olunur. Məcəllənin 1153-cü maddəsinə əsasən, şəxsi xarakter daşıyan və yalnız miras qoyana mənsub ola bilən əmlak hüquqları və vəzifələr, habelə qanunda və ya müqavilədə nəzərdə tutulan, yalnız şəxsin sağlığında qüvvədə olan və onun ölümü ilə xitam verilən hüquq və vəzifələr mirasın tərkibinə daxil deyildir.        Vərəsəlik dedikdə isə, ölümündən sonra fiziki şəxsin başqa şəxslərə verilə bilən mirasının digər şəxslərə keçməsi başa düşülür. Mirasın keçməsi vərəsəlik hüquq normalarında göstərilən qaydada həyata keçirilir. Vərəsəlik qanun üzrə və vəsiyyət üzrə vərəsəlik olmaqla iki yerə ayrılır. Qanun üzrə vərəsəlik halında şəxs öldüyü və miras açıldığı andan əmlak üzərində mülkiyyət hüququ və sahiblik vərəsəyə birbaşa keçir. Bunun üçün vərəsənin bu barədə məlumatlı olması və mirası qəbul etməsi tələb olunmur. Ölən şəxsin birinci növbədə vərəsələri və ya Mülki Məcəllənin 1159-cu maddəsində göstərilmiş ardıcıl olaraq digər növbədə vərəsələri Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri xidmətinə (notarius) yaxınlaşaraq özünün vərəsə olmasını bildirərək vərəsəlik şəhadətnaməsi ala bilər. Bu şəhadətnamə əsasında şəxs ölən şəxsin adına qeydiyyatda olan əmlakı öz adına rəsmiləşdirə bilər.

     Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası 1-ci maddəsi ilə insan hüquqlarına hörmət olunmasının, hüquq və azadlıqların təmin edilməsinin vacibliyi vurğulanmışdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 24-cü maddəsi də insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının önəminə vurğu edib, hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz, ayrılmaz hüquqlarının olduğunu qeyd edir.      Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyanın 6-cı maddəsi isə ədalətli məhkəmə hüququnun tərkib hissəsi kimi müdafiəçidən istifadə etmək hüququnu qeyd edib. Bu bir hüquq kimi qeyd edilsə də, əslində hər zaman hüquqşünas köməyindən istifadə önəmlidir. Çünki gündəlik həyatımızda baş verən hər bir hadisənin qanunda hüquqi tənzimi nəzərdə tutulub və əgər bu hüquqi tənzimləmələri tətbiq etsək, həm qarşılaşa biləcəyimiz hüquqi problemləri önləmiş olarıq, həm də qanunla bizə verilmiş hüquqlardan daha effektiv şəkildə istifadə edə və həyatımıza daha doğru yön verə bilərik. Belə ki, siz nikah, boşanma, əmlak bölgüsü və sair kimi ailə münasibətlərində ailə hüququ üzrə ixtisaslaşmış hüquqşünasların köməyindən istifadə edərək Ailə Məcəlləsi ilə sizlərə tanınmış hüquqlardan faydalana bilirsiniz, cinayət hüququ sahəsində fəaliyyət göstərən müdafiəçilərdən istifadə edərək ittihamçı pozulmuş hüquqlarını bərpa edir, təqsirləndirilən və ya şübhəli şəxs isə qanunla nəzərdə tutulmuş cəzanın minimal həddində cəza almaq imkanına sahib olur. Həmçinin, hüquqi məsləhət alaraq qanunla hansı hərəkətlərin qadağan edildiyini və hansı hərəkətlərdən çəkinməli olduğunuzu da öyrənmiş olacaqsınız. Əmək qanunvericiliyi üzrə ixtisaslaşmış vəkillər isə əmək münasibətləri zamanı qarşılaşdığınız problemləri həll edir və yaranmış suallarınızı cavablandırır: sizin qanunsuz olaraq işdən çıxmanıza, intizam tənbehinə məruz qalmanıza, işəgötürən tərəfindən sizə yönələn hüquqpozmalarının qarşısını almanıza kömək edir, il ərzində neçə gün məzuniyyətə çıxa bilməniz, hansı iş şəraitinin təmin olunması və digər hüquqlarınız barədə sizi maarifləndirir.      Günümüzdə belə bir yanlış fikir də formalaşıb ki, hüquqi yardım yalnız məhkəmə prosesləri zamanı ehtiyac duyulan bir xidmətdir. Lakin hüquqi yardım deyərkən müdafiəçinin sizi təkcə məhkəmə proseslərində, arbitrajlarda müdafiə etməsi yox, yaranmış suallarınıza cavab vermək, sizi müxtəlif hüquq sahələrində bilgiləndirmək, işlərinizi qanunvericiliyə uyğun formalaşdırmaq, müəyyən hüquqi problemlərlə üzləşməkdən qorumaq və öz hüquq və azadlıqlarınızdan xəbərdar olmanız üçün hüquqi konsultasiyanı da nəzərdə tutur.      Günlük işlərinizi görərkən belə sizin hüquqi yardıma ehtiyacınız ola bilər. Necə? Siz hər gün marketdən çörək alırsınız. Bəs bilirsizniz mi hər gün çörək alarkən əslində siz əqd bağlayır və mülki-hüquqi münasibətə girirsiniz? Həmin çörəyi alarkən siz sadə bir prosesi yerinə yetirdiyinizi düşünürsünüz, lakin bu proses başlayarkən siz fərqinə varmadan oferta və ya aksept edir, müqavilə şərtlərini razılaşdırır, öhdəlik götürür və müqavilə bağlayırsınız, prosesin sonunda isə siz yararlılıq müddəti, ödənişin edilməsi ilə bağlı öhdəliklərin yerinə yetirilməsi və sair kimi hüquqi tənzimləmələrə ehtiyac duya bilərsiniz. Gördüyünüz kimi etdiyiniz hər bir hərəkət əslində hüquqi tənzimləmə obyektidir. Hər bir hərəkət sizə əlavə öhdəlik və məsuliyyət yarada və ya qanunla müəyyən edilmiş əlavə imkanlar – güzəştlər və sair təmin edə bilər. Bütün bunlardan xəbərdar olmaq üçün isə hər bir zaman hüquqi məsləhətə ehtiyacınız var. Yəni hər zaman, hər bir məsələdə hüquqi yardım almağınız məqsədəuyğundur və ən yaxşı hüquqi yardımı isə bizə müraciət edərək ala bilərsiniz.

Əmək Məcəlləsinin 9-cu və 110-cu maddələrinə əsasən, əmək müqaviləsi üzrə işçinin əsas hüquqlarından biri də hər il qanunvericilik ilə nəzərdə tutulmuş minimum müddətdən az olmayan ödənişli əsas məzuniyyətdən və əlavə məzuniyyətlərdən - sosial, ödənişsiz, təhsil məzuniyyətlərindən istifadə etməkdir. Əmək məzuniyyəti hər il müvafiq iş ili üçün bir dəfədən artıq olmamaq şərti ilə verilir və onun müddəti təqvim günü ilə hesablanır. Bəs iş ili necə hesablanır? Hansı müddətdir? İş ili işçinin işə götürüldüyü gündən başlanır və növbəti ilin həmin günü başa çatır. Lakin işçi əmək məzuniyyətinə yalnız iş ili başlanıldıqdan sonra çıxa bilər.      Bəs əgər işçi əvvəlki illərdə əmək məzuniyyətinə çıxmadıqda həmin iş ili üçün istifadə edilməli olan məzuniyyət hüququ itirilmiş olur? İşçi əvvəlki ildə və cari iş ili üçün istifadə etmədiyi məzuniyyət hüququndan həmin təqvim ilində birlikdə və ya ayrı-ayrılıqda istifadə edə bilər və yaxud da istifadə etmədiyi məzuniyyət hüququna görə kompensasiya - əlavə pul məbləği ala bilər. Əmək Məcəlləsinin 112-ci maddəsi məzuniyyətin növlərini sadalayır. Belə ki, qanunvericilik əmək məzuniyyətlərinin aşağıdakı növlərini fərqləndirir: Əsas və əlavə məzuniyyətlərdən ibarət olan əmək məzuniyyəti; Sosial məzuniyyət; Təhsilini davam etdirmək və elmi yaradıcılıqla məşğul olmaq üçün verilən təhsil və yaradıcılıq məzuniyyəti; Ödənişsiz məzuniyyət. Lakin vurğulamaq lazımdır ki, qanunvericilikdə nəzərdə tutulanlardan əlavə əmək müqaviləsində və ya kollektiv müqavilələrdə məzuniyyətlərin digər növləri də nəzərdə tutula bilər. İndi isə əmək məzuniyyətinin növləri üzrə işçinin hansı müddətlərdə məzuniyyətə çıxa bilməsini detallı müzakirə edək. İşçi iş ili ərzində minimum 21 gün əsas məzuniyyətə çıxmaq hüququna sahibdir. Lakin bəzi işçilərə ödənişli əsas məzuniyyət 30 gün müddətində verilməlidir. Bu işçilər kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında çalışan işçilər; məsul vəzifələrdə qulluq keçən dövlət qulluqçuları; müəssisənin rəhbər işçiləri və mütəxəssislər; xüsusi təhsil müəssisələri istisna olmaqla, təhsil müəssisəsində pedaqoji iş aparmayan rəhbər işçilər və inzibati-tədris heyəti işçiləri, həmçinin məktəbdənkənar uşaq müəssisələrinin rəhbərləri; təhsil müəssisələrinin metodistləri, baş ustaları, istehsalat təlimi ustaları, təlimatçıları, kitabxanaçıları, laborantları, emalatxana rəhbərləri, dayələr, dəyişək xidmətçiləri, bədii rəhbərləri;  elmi dərəcəsi olmayan elmi işçilər; həkimlər, orta tibb işçiləri və əczaçılardır. Mövsümi işlərdə çalışan işçilərə isə əsas məzuniyyət mövsümün sonunda hər iş ayına görə minimum iki təqvim günü  müddətə verilir. Yəni, tutaq ki, siz 3 ay mövsümi işdə işləmisiniz, bu zaman hər ay üzrə minimum 2 gün hesablanmaqla, mövsümün sonunda minimum 6 gün əsas məzuniyyət hüququnuz olacaq. Pedaqoji və elmi fəaliyyətlə məşğul olan işçilərə isə Əmək Məcəlləsinin 118-ci maddəsindəki bölgüyə əsasən yay tətili dövründə 42 və 56 gün müddətində məzuniyyət verilir. İndi isə əlavə məzuniyyətlər üçün qanunvericilik tərəfindən müəyyənləşdirilmiş müddətlərə nəzər salaq. Yeraltı işlərdə çalışan, əmək şəraiti zərərli və ağır və ya əmək funksiyaları həyəcan, zehni və fiziki gərginliklə bağlı olan işçilərə əmək şəraiti və əmək funksiyasının xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla minimum 6 gün əlavə məzuniyyət verilir. Əmək stajına görə də əlavə məzuniyyətlər verilir. Belə ki, 5-10 il əmək stajı olanlara 2 gün, 10-15 gün əmək stajı olanlara 4 gün, 15 ildən çox əmək stajı olanlara isə 6 gün müddətində əlavə məzuniyyət verilir. Lakin pedaqoji və elmi fəaliyyətlə məşğul olan, Azərbaycan xalqı qarşısında xüsusi xidmətləri olan işçilərə, Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində işləyən mütəxəssislərə, yaşı on səkkizədək olan, əlilliyi olan işçilərə və teatr-tamaşa və buna uyğun müəssisələrin işçilərinə əmək stajına görə əlavə məzuniyyətlər verilmir. Qanunvericiliyə əsasən, əsas və əlavə məzuniyyətlərin müddətindən asılı olmayaraq, 14 yaşınadək iki uşağı olan qadınlara 2 gün, 14  yaşda üç və daha çox uşağı olan və ya 18 yaşı tamam olmamış əlilliyi olan uşaqları olan qadınlara isə 5 gün müddətində əlavə məzuniyyət verilir. Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində işləyən mütəxəssislərə əsas və əlavə məzuniyyətlərin müddətindən asılı olmayaraq 5 təqvim günü müddətində əlavə məzuniyyət verilir. Yaşı 16-dan az olan işçilərə əmək məzuniyyəti minimum 42 gün, 16 yaşından 18 yaşınadək olan işçilərə isə minimum 35 gün məzuniyyət hüququ verilir. Əlillik dərəcəsindən, səbəbindən və müddətindən asılı olmayaraq əlilliyi olan işçilərə də əmək məzuniyyəti minimum 42 gün müddətində verilir. Həmçinin, teatr-tamaşa müəssisələrinin, televiziya, radio və kinematoqrafiya qurumlarının bədii və artist heyətlərinə də əmək məzuniyyəti 42 gün, məhz səhnəyə xidmət edən işçilərə isə 35 gün müddətində verilir. Ölkəmizin suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda xəsarət alan, Azərbaycan Respublikasının Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı olan, 1941-1945-ci illər müharibəsində döyüş əməliyyatlarında iştirak edən və ya həmin dövrdə hərbi xidmətdə olub, lakin döyüş əməliyyatlarında iştirak etməyən hərbi qulluqçulara, İstiqlal ordeni ilə, bu qəbildən olan digər dövlət təltifləri ilə təltif olunmuş işçilərə 46 gündən çox məzuniyyət hüququ verilib. Əlavə məzuniyyətlərdən biri də təhsil məzuniyyətləridir, hansı ki Əmək Məcəlləsinin 124-cü maddəsinə əsasən müxtəlif hallara görə 20 təqvim günündən 4 ay müddətinədək müəyyən edilə bilər. Ən çox rast gəlinən sosial məzuniyyətlərdən biri də hamiləliyə və doğuşa görə müəyyən edilmiş məzuniyyətlərdir. Hamiləlik dövründə və doğuşdan sonrakı dövr üçün işləyən qadınlara doğuşdan əvvəl 70 təqvim günü və doğuşdan sonra 56 təqvim günü olmaqla cəmi 126 təqvim günü müddətində ödənişli məzuniyyət verilir. Doğuş çətin olduqda, iki və daha çox uşaq doğulduqda isə doğuşdan sonrakı məzuniyyət 70 təqvim günü müddətində verilir. Lakin kənd təsərrüfatı istehsalında çalışan qadınlara isə hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyət doğuş prosesinin çətinliyindən asılı olaraq 140-180 təqvim günü müddətində verilir. İşçilərin xahişi ilə bir iş ili ərzində arvadları doğuşla əlaqədar məzuniyyətdə olan kişilərə, 16 yaşınadək uşağı olan və ya 18 yaşınadək əlilliyi müəyyən edilmiş uşağı olan qadınlara və ya tək valideynlərə, qəyyumlara, himayədarlara, ali təhsil müəssisələrində qəbul imtahanlarına buraxılan işçilərə maksimum 14 təqvim günü; əlilliyi olan və ya doktoranturada təhsil alan işçilərə maksimum 1 ay; orta ixtisas təhsil müəssisələrinə qəbul imtahanlarına buraxılan və ya ailə, məişət və başqa sosial məsələləri həll etmək üçün işçilərə maksimum 7 gün müddətində ödənişsiz məzuniyyətlər verilir. Qeyd edək ki, məzuniyyət hüququndan həm əsas, həm də əlavə iş yerində işləyən  işçilər istifadə etmək hüququna malikdir.

   Əmək münasibətlərinə girmək, müəyyən fəaliyyətlə məşğul olmaq və gəlir əldə etmək həyatımızın bir parçasına çevrilib. Bəs gəlir əldə edərkən, müəyyən münasibətlərə girərkən ən çox rastlaşdığımız sual nədir? Hazırda bu mövzuda ən aktual suallardan biri də əmək müqaviləsi, yoxsa xidmət müqaviləsi bağlamağın işçi üçün daha faydalı olmasıdır. Bu səbəbdən də hazırkı məqaləmiz əmək, yoxsa xidmət müqaviləsinin işçi üçün daha əlverişli olmasının müzakirəsinə həsr olunub. İlkin olaraq qeyd etmək lazımdır ki, əmək müqaviləsi xidmət müqaviləsindən fərqli olaraq Əmək Məcəlləsi ilə tənzimləndiyi üçün işçi əmək qanunvericiliyi ilə ona verilən hüquqlardan asanlıqla faydalana bilir. Lakin xidmət müqavilələri Mülki Məcəllə ilə tənzimlənir. Bu baxımdan, xidmət müqaviləsinin tərəflərinə – icraçı və sifarişçiyə bərabər imkanlar tanınır. Əmək müqaviləsi imzalanarkən işəgötürən işçidən əmək kitabçasını, şəxsiyyəti təsdiq edən sənədi, bəzi hallarda müvafiq ixtisasa sahib olması barədə diplomu, sağlamlıq haqqında arayış, qeyri-leqal olsa da, hərbi bilet, evlilik haqqında şəhadətnamə, faktiki yaşayış yeri üzrə arayış və sair kimi sənədləri tələb edir, hansı ki işçinin zamanın böyük hissəsi həmin sənədləri toplamağa sərf olunur. Lakin xidmət müqaviləsi üzrə icraçı sadəcə VÖEN, şəxsiyyəti təsdiq edən sənəd və bank rekvizitlərini təqdim edir, hansı ki bu sənədlərin də təqdimi məcburi deyil. Bu səbəbdən də işçi üçün xidmət müqaviləsinin bağlanması prosesi daha rahatdır.    Əmək müqaviləsi bağlayarkən işçi işi işəgötürənin müəyyən etdiyi yerdə - iş yerində və ya ərazisində həyata keçirdiyi halda, mülki-hüquqi müqavilələrdə, yəni xidmət müqavilələrində işlərin həyata keçiriləcəyi yer barədə vacib tələb olmadığı üçün işçi istədiyi yerdən öz işini yerinə yetirə və ya xidmətini göstərə bilər.       Həmçinin, əmək müqaviləsi üzrə işə götürülmüş şəxsin əvəzinə başqa heç kim onun işlərini yerinə yetirə bilməz. Lakin xidmət müqaviləsi üzrə fəaliyyət göstərən şəxs işlərin görülməsi və ya xidmətlərin göstərilməsini üçüncü şəxslərə tapşıra bilər. Bu aspektdən xidmət müqavilələri işçiyə daha rahat şərait yaradır.        Əmək müqaviləsi üzrə işləyən işçi müəssisədaxili intizam qaydalarına, əmək qanunvericiliyi ilə üzərinə qoyulan vəzifələrə əməl etməlidir, əks təqdirdə ona xəbərdarlıq edilir, intizam məsuliyyətinə cəlb olunur və ya işdən çıxarılır. Əmək müqaviləsindən fərqli olaraq, xidmət müqavilələrində müəssisədaxili intizam qaydaları yox, müqavilə üzrə tələblər var və bu tələblər pozulduğu halda icraçı hər hansısa intizam tədbirinə məruz qalmır, sadəcə olaraq müqavilənin digər tərəfi olan sifarişçi tərəfindən müqavilədən irəli gələn öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədiyi üçün müqaviləyə vaxtından öncə xitam verilə bilər.       Lakin vurğulamaq lazımdır ki, əmək müqaviləsi əsasında fəaliyyət göstərən işçi işəgötürənin xammalından, istehsal vasitələrindən, alətlərindən istifadə edərək işləri yerinə yetirdiyi halda, xidmət müqaviləsi üzrə fəaliyyət göstərən şəxslər, müqavilədə ayrı qayda nəzərdə tutulmadığı halda, icraçının hesabına malları, istehsal vasitələrini, alətləri əldə edir və işləyir. Bu baxımdan əmək müqaviləsi üzrə işləmək işçiyə daha çox sərf edir.        Əmək müqaviləsi üzrə işçi iş yerində əməyin mühafizəsi qaydalarının yerinə yetirilməsinə cavabdeh olur, işçini uniforma, fərdi mühafizə vasitələri ilə təmin edir. Xidmət müqavilələrində isə sifarişçinin sadalanan öhdəlikləri olmur.      Bunlardan əlavə, əmək müqaviləsi üzrə fəaliyyət göstərən işçi konkret bir vəzifəyə işə götürülür, dəqiq müəyyən edilmiş iş saatları, iş rejimi üzrə fəaliyyət göstərir və həmin iş saatlarına müvafiq olaraq da ona əmək haqqı hesablanır. Xidmət müqavilələrində isə belə deyil. Belə ki, icraçı hər hansısa işi yerinə yetirməyi və ya xidməti göstərməyi öhdəsinə götürür və bu xidməti konkret iş saatları ərzində yox, ümumi şəkildə razılaşdırılmış müddət ərzində yerinə yetirir, çünki xidmət müqavilələrində əmək müqavilələrindən fərqli olaraq iş saatlarına görə yox, yerinə yetirilmiş işin, xidmətin nəticəsinə, keyfiyyətinə mütənasib xidmət haqqı verilir.      Əmək müqaviləsi üzrə işçi müddətli və ya müddətsiz əmək müqaviləsi bağlayır. Müddətli əmək müqaviləsinə yalnız müqavilənin qüvvədə olma müddəti bitdikdə və ya Əmək Məcəlləsinin müvafiq normalarına əsasən xitam vermək mümkündür. Müddətsiz əmək müqavilələrinə isə yalnız Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş müvafiq hallarda xitam verilə bilər. Yəni işəgötürən qanunvericilikdəki müvafiq əsaslar olmadan, istədiyi vaxt işçini işdən çıxara bilməz. Xidmət müqavilələrində isə sifarişçi istədiyi vaxt icraçı ilə bağladığı müqaviləyə xitam verə bilər. Qeyd edilənlərə əsasən, belə nəticəyə gəlmək olar ki, əmək müqaviləsi üzrə işləyən işçi daha uzun müddət işlə təmin olunma ehtimalına malikdir.      Məqaləmizin əvvəlində də qeyd etdiyimiz kimi əmək müqaviləsi üzrə işçi Əmək Məcəlləsi ilə ona tanınmış bütün hüquqlardan istifadə edir. Bəs bu hüquqlar hansılardır?      Əmək Məcəlləsinin 9-cu maddəsinə əsasən, işçinin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş həftələr arası istirahət günlərindən istifadə etmək, o cümlədən hər il minimum müddətdən az olmayan ödənişli əsas məzuniyyətdən və müvafiq hallarda əlavə, sosial, ödənişsiz, təhsil məzuniyyətlərindən istifadə etmək hüquqları var. Lakin xidmət müqavilələri icraçını həftələrarası istirahət günləri, məzuniyyət hüququ ilə təmin etmir. Əmək müqaviləsi üzrə işləyən şəxs minimum əmək haqqından az olmayaraq, yəni azı 345 manat olmaqla maaş almasına baxmayaraq, xidmət müqaviləsi üzrə işləyən şəxslər icra etdikləri işin nəticəsinə uyğun və ya müqavilədə razılaşdırdıqları həcmdə xidmət haqqı alırlar. Yəni xidmət müqavilələrində əmək müqavilələrindən fərqli olaraq minimal məbləğ tələbi yoxdur, sifarişçi icraçıya 345 manatdan da az ödəniş edə bilər, hansı ki qətiyyən icraçının marağına uyğun deyil. Əmək müqaviləsi üzrə işləyən işçi tam maddi məsuliyyət müqaviləsi bağlamadığı hallarda işəgötürənə dəymiş ziyana görə orta əmək haqqı məbləğində maddi məsuliyyət daşıyır. Xidmət müqaviləsi üzrə işləyən icraçı isə tərəflərin razılaşmasında ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, sifarişçiyə vurduğu ziyan həcmində maddi məsuliyyət daşıyır. Üstəlik, əmək müqaviləsi üzrə işçi işəgötürən tərəfindən qanunla müəyyən olunmuş qaydada məcburi sosial sığorta, icbari tibbi sığorta, işsizlikdən sığorta və istehsalatda bədbəxt hadisələr və ya peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından icbari sığorta olunmaq hüququna malikdir. Lakin xidmət müqaviləsi üzrə çalışan şəxsləri sığortalayıb-sığortalamamaq sifarişçinin öz seçimidir. Yəni xidmət müqaviləsi üzrə sığorta ilə bağlı məcburi tələblər yoxdur, bu da əmək müqaviləsini xidmət müqaviləsindən üstün edən daha bir haldır.     Əmək müqaviləsi üzrə işçi mənzil şəraitinin, ailə üzvlərinin sosial-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün işəgötürəndən müvafiq sosial yardımlar almaq hüququna malikdir, lakin qanunvericilik xidmət müqaviləsi üzrə işləyən şəxslərə sifarişçidən sosial yardım almaq hüququ vermir. Sadalanan hallardan əlavə qeyd etmək lazımdır ki, əmək müqaviləsi üzrə vergilər işçinin əmək haqqından tutulmaqla işəgötürən tərəfindən ödənilir. VÖEN-li icraçılar isə özləri şəxsən müvafiq vergiləri ödəyir. Məqaləmizdə əksini tapan hallara istinadən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, xidmət müqaviləsinin də üstün cəhətləri olmasına baxmayaraq, əmək müqaviləsi işçiyə daha çox hüquqlar, təminatlar verir və məhz bu səbəblərdən də bir çox hallarda işçinin işəgötürən ilə əmək müqaviləsi bağlaması daha məqsədəuyğundur.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə görə, son iki il ərzində fiziki şəxs yaşayış yerində görünməyibsə və hazırda olduğu yer məlum deyilsə maraqlı şəxslərin ərizəsi əsasında məhkəmə onu xəbərsiz itkin düşmüş hesab edə bilər. Həmin müddət fiziki şəxs barəsində son məlumatların alındığı gündən hesablanır. Həmin günü müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda, xəbərsiz itkin düşmüş sayılma müddətinin hesablanması itkin düşmüş barəsində son məlumatların alındığı aydan sonrakı ayın birinci günündən, bunu da müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda  sonrakı ilin yanvar ayının 1 – dən hesablanır. Şəxsin xəbərsiz itkin düşməsi haqqında məhkəmə qərarı qüvvəyə mindikdən sonra həmin şəxsin qanuni vərəsələri onun əmlakını etibar olunmuş əmlak kimi idarə etmək və ondan fayda götürmək hüququ əldə edirlər. Bu əmlakdan xəbərsiz itkin düşmüş şəxsin öhdəsində olanlara dolanışıq xərcləri verilir və borclar ödənilir.  Əgər şəxsin yaşayış yerində onun harada olması barədə beş il ərzində heç bir məlumat yoxdursa, habelə o, ölüm təhlükəsi törədən və ya hansısa bədbəxt hadisədən həlak olduğunu güman etməyə əsas verən şəraitdə xəbərsiz itkin düşüb və ondan altı ay ərzində xəbər çıxmazsa, o, məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilə bilər. Əgər hərbi qulluqçu və ya digər şəxs hərbi əməliyyatlar zamanı xəbərsiz itkin düşərsə həmin şəxs hərbi əməliyyatların bitməsindən azı iki il keçdikdən sonra məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilə bilər. Şəxsin ölmüş elan edilməsi barədə məhkəmə qərarı qüvvəyə mindiyi gün onun ölüm günü hesab edilir və fiziki şəxsin ölümü ilə əlaqədar yaranan hüquqi nəticələr adi qaydada tətbiq edilir. Ölmüş elan edilmiş şəxs qayıtdıqda və ya onun olduğu yer aşkar edildikdə şəxsin ölmüş elan edilməsi ilə bağlı məhkəmə qərarı ləğv edilir. Nə vaxt qayıtmasından asılı olmayaraq, şəxs onun ölmüş elan edilməsindən sonra əvəzsiz olaraq başqasına verilmiş əmlakının qalan hissəsinin qaytarılmasını tələb edə bilər.  

İsti yay günləri və müvafiq olaraq çimərlik mövsümünün başlaması ilə əcnəbilərin Azərbaycana səfərlərində artım müşahidə edilir. Bəs əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikası ərazisində müvəqqəti qalma müddəti qanunvericiliklə nə qədər müəyyənləşdirilib? Azərbaycan Respublikasına gələn əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ölkədə müvəqqəti olma müddəti aşağıdakı kimidir: əgər əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs viza ilə Azərbaycan Respublikasına səfər etmişsə bu zaman Azərbaycan Respublikasında müvəqqəti olma müddəti vizada göstərilən qalma müddəti ilə məhdudlaşır; viza tələb olunmayan qaydada Azərbaycan Respublikasına gələn əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin isə ölkədə müvəqqəti olma müddəti, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, 90 gündən artıq ola bilməz. Bu müddət bitənədək əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər ölkədə müvəqqəti olma müddətini uzatmadıqda və müvəqqəti yaşamaq üçün icazə almadıqda, habelə  müvəqqəti olma müddətinin uzadılması və ya müvəqqəti yaşama icazəsinin alınması üçün müraciət etmədikdə, Azərbaycan Respublikasının ərazisini tərk etməlidir. Azərbaycan Respublikasında 15 gündən artıq müvəqqəti olan əcnəbilər və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər olduğu yer üzrə qeydiyyata alınmalıdır. Bu barədə məlumat ölkəyə daxil olan əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə sərhəd buraxılış məntəqələrində verilir. Bunun üçün əcnəbinin və ya vətəndaşlığı olmayan şəxsin qaldığı yerin (mehmanxana, sanatoriya, istirahət evi, pansionat, kempinq, turist bazası, xəstəxana və ya digər belə ictimai yerlər) müdiriyyəti və ya mənzilin, digər yaşayış sahəsinin sahibi və ya əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs özü, Miqrasiya Məcəlləsində nəzərdə tutulan sənədləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanının internet informasiya ehtiyatı, elektron poçt vasitəsi ilə və ya şəxsən müvafiq icra hakimiyyəti orqanına təqdim etməlidir. Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər, viza ilə gəldikdə vizada göstərilən müddətə, vizasız gəldikdə isə 90 gün müddətinə müvəqqəti qeydiyyata alınır. Qeyd edək ki, əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin olduğu yer üzrə qeydiyyata alınması üçün dövlət rüsumu ödənilmir. Əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs olduğu yeri dəyişdikdə, 5 iş günü ərzində yeni olduğu yer üzrə qeydiyyata alınmalıdır. Əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs qeydiyyata alındığı mənzilin (yaşayış sahəsinin) sahibinə məxsus digər mənzildə (yaşayış sahəsində) müvəqqəti qaldıqda, onun olduğu yer üzrə yenidən qeydiyyata alınması tələb olunmur. Yuxarıda qeyd edilən qaydaların əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər tərəfindən pozulması İnzibati Xətalar Məcəlləsi ilə məsuliyyət yaradır. Belə ki, bu qaydalara əməl etməyən şəxslər ölkədən çıxarılmaqla və ya çıxarılmamaqla cərimə edilir. Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər olduğu yeri tərk etdikdə, onu qəbul edən tərəf və ya şəxs özü bu barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqanına məlumat verir və bu məlumat əsasında onlar olduğu yer üzrə qeydiyyatdan çıxarılırlar. Qeydiyyat müddəti başa çatdıqda isə əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər avtomatik olaraq qeydiyyatdan çıxarılmış hesab edilir.

Vətəndaşlar bir çox hallarda öz tikililəri ilə bağlı bəzi problemlərlə qarşılaşır. Dövlət orqanları tərəfindən tikililərinin qanunsuz olduğu və söküləcəyi barədə xəbərdar edilirlər. Bəs Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə görə hansı tikililər qanunsuz sayılır və sökülməlidir? Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə, tikinti məqsədləri üçün ayrılmayan torpaq sahəsində və ya buna lazımi icazələr almadan və ya şəhərsalma və tikinti normalarını və qaydalarını ciddi surətdə pozmaqla tikilmiş yaşayış evi, digər tikili, qurğu və ya başqa daşınmaz əmlak özbaşına tikinti sayılır. Özbaşına tikinti aparmış şəxs ona mülkiyyət hüququ əldə edə bilməz. Onun tikintiyə dair sərəncam vermək - onu satmaq, bağışlamaq, icarəyə vermək, digər əqdlər bağlamaq ixtiyarı yoxdur. Özbaşına tikintiyə mülkiyyət hüququ məhkəmə tərəfindən o şəxs üçün tanına bilər ki, tikinti aparılmış torpaq sahəsi onun mülkiyyətində olsun. Əgər tikintinin saxlanılması digər şəxslərin hüquqlarını və qanunla qorunan mənafelərini pozursa və ya fiziki şəxslərin həyatı və sağlamlığı üçün təhlükə yaradırsa, göstərilən şəxsin özbaşına tikintiyə mülkiyyət hüququ tanına bilməz. Barəsində icazə tələb olunan tikinti şəhərsalma və tikintiyə dair normativ sənədlərin tələblərinə zidd olmadığı təqdirdə, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tikintiyə icazə verməlidir. Sifarişçi tikintiyə icazə almaq üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanına (quruma) ərizə ilə müraciət edir. Ərizəyə aşağıdakı sənədlər əlavə edilməlidir: torpaq sahəsi üzərində tikinti aparılmasına səlahiyyət verən mülkiyyət, icarə və ya istifadə hüququnu təsdiq edən sənədin surəti; tikinti layihəsi; sifarişçi hüquqi şəxs olduqda, hüquqi şəxslərin dövlət reyestrindən çıxarışının surəti, fiziki şəxs olduqda, şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin surəti; “Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun əlavəsində göstərilən fəaliyyət növləri üzrə layihələrin ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) sənədi və həmin sənədin dövlət ekoloji ekspertizasının rəyi. Tikintisi başa çatmış və ya çatmamış tikinti obyekti və ya onun hissəsi qanunda nəzərdə tutulmuş bəzi hallarda sökülə bilər: Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinə görə, tikintisinə bu Məcəllə qüvvəyə mindikdən sonra başlanılmış və tikinti mərhələsində olan tikinti obyekti və ya onun hissəsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı və ya bələdiyyə tərəfindən tikinti məqsədləri üçün ayrılmamış dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaq sahəsində inşa edildikdə; tikintiyə icazənin tələb olunmasına baxmayaraq, tikinti obyekti belə icazə alınmadan tikildikdə və buna əsasən tikinti işlərinin dayandırılması barədə qərar qəbul edildiyi gündən 1 il ərzində tikintiyə icazə alınmadıqda. Bu hallarda tikinti obyeklərinin sökülməsi barədə qərar qəbul edilir. Bu qərar məhkəmədə maraqlı şəxslər tərfindən mübahisələndirilə bilər.

Digər bir çox terminlər kimi hüquqi şəxs anlayışının da təməlləri Roma Hüququna dayanmaqdadır. Ancaq Roma Hüququnda hüquqi şəxs anlayışı bir qədər fərqli inkişaf xəttinə malik olub. Belə ki, Romalılara görə, “bütün hüquq insanlar üçündür” nəzəriyyəsi əsas olub. Bu nəzəriyyəni ilk oxuduqda insandan başqa heç bir varlığa hüquq qabiliyyəti verilə bilməz yönündə bir nəticəyə gəlmək mümkündür. Ancaq bir tək insan gücünün və ömrünün kifayət etməyəcəyi, yenə insanlarla bağlı bəzi məqsədlərə çatılabilməsi üçün insanlardan ibarət qrupların əməyinə ehtiyac duyulması hüquqi şəxsin meydana gəlmə səbəblərindən biridir. Bəzən bir mal və xidmətlər toplusunun müəyyən bir məqsədə xidmət edəcək şəkildə təsis edilməsi və bunların onu müəyyən məqsədlər üçün təhsis edən şəxslərin fərdi fəaliyyətlərindən daha geniş olaraq daha uzun müddət mövcud olma ehtiyacı, Roma hüququnda da qruplara bir “Şəxs” statusu verilməsini məcburi hala gətirmişdir.  Digər bir çox terminlər kimi hüquqi şəxs anlayışının da təməlləri Roma Hüququna dayanmaqdadır. Ancaq Roma Hüququnda hüquqi şəxs anlayışı bir qədər fərqli inkişaf xəttinə malik olmuşdur`. Belə ki, Romalılara görə, “bütün hüquq insanlar üçündür” nəzəriyyəsi əsas olmuşdur. Bu nəzəriyyəni ilk oxuduqda insandan başqa heç bir varlığa hüquq qabiliyyəti verilə bilməz yönündə bir nəticəyə gəlmək mümkündür.  Roman – German hüquq sisteminə daxil olan Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, hüquqi şəxs qanunla müəyyənləşdirilən qaydada dövlət qeydiyyatından keçmiş, xüsusi yaradılmış elə bir qurumdur ki, mülkiyyətində ayrıca əmlakı vardır, öz öhdəlikləri üçün bu əmlakla cavabdehdir, öz adından əmlak və şəxsi qeyri-əmlak hüquqları əldə etmək və həyata keçirmək, vəzifələr daşımaq, məhkəmədə iddiaçı və ya cavabdeh olmaq hüququna malikdir.  Hüquqi şəxslər bir fiziki və ya hüquqi şəxs tərəfindən, yaxud fiziki və hüquqi şəxslərin toplusu tərəfindən yaradıla bilər, üzvlüyə əsaslana bilər, üzvlərin olmasından asılı ola və ya asılı olmaya bilər, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola və ya məşğul olmaya bilər.  Hüquqi şəxslər fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olan kommersiya hüquqi şəxsləri və ya əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olmayan və götürülən mənfəəti iştirakçıları arasında bölüşdürməyən qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri, habelə ümumdövlət və (və ya) ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyətlə məşğul olan publik hüquqi şəxslər formasında yaradıla bilər. Hüquqi şəxs onun təsis edilməsi və nizamnaməsinin hazırlanması yolu ilə yaradılır. Əgər hüquqi şəxs bir neçə təsisçi tərəfindən yaradılırsa, təsisçilər müqavilə bağlayaraq hüquqi şəxsin nizamnaməsini, onun yaradılması üzrə birgə fəaliyyət qaydasını, özlərinin əmlakının ona verilməsi və onun fəaliyyətində iştirak edilməsi şərtlərini müəyyənləşdirirlər. Hüquqi şəxsin təsisçiləri tərəfindən təsdiq edilmiş nizamnaməsi hüquqi şəxsin təsis sənədidir. Hüquqi şəxsin nizamnaməsində hüquqi şəxsin adı, olduğu yer, fəaliyyətinin idarə edilməsi qaydası, habelə onun ləğvi qaydası müəyyənləşdirilir. Qeyri-kommersiya hüquqi şəxsinin nizamnaməsində onun fəaliyyətinin predmeti və məqsədləri müəyyənləşdirilir.  Hüquqi şəxs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada dövlət qeydiyyatına alınmalıdır. Dövlət qeydiyyatının məlumatları, o cümlədən kommersiya təşkilatları üçün firma adı ümumi tanışlıq üçün açıq olan hüquqi şəxslərin dövlət reyestrinə daxil edilir.  Hüquqi şəxsin hüquq qabiliyyəti dövlət qeydiyyatına alındığı andan yaranır. Kommersiya hüquqi şəxsləri qanunla qadağan edilməyən istənilən fəaliyyət növlərini həyata keçirmək üçün zəruri mülki hüquqlara malik ola və mülki vəzifələr daşıya bilərlər. Siyahısı qanunvericiliklə müəyyənləşdirilən ayrı-ayrı fəaliyyət növləri ilə hüquqi şəxslər yalnız xüsusi icazə (lisenziya) əsasında məşğul ola bilərlər.  Biz sizə kommersiya və qeyri kommersiya hüquqi şəxslərinin yaradılmaında peşəkar xidmətlərimizi təklif edirik: Hüquqi şəxsin təsis sənədlərinin və Nizamnaməsinin hazırlanması; Hüquqi Şəxsin dövlət qeydiyyatına alınması; Hüquqi şəxsin dövlət reyestrinə daxil edilməsi; Ayrı-ayrı fəaliyyət növləri üçün xüsusi icazə - lisenziyaların alınması və digər bütün lazımi prosedurları sizin adınıza həyata keçiririk.